خصوصیات فیزیکی و شیمیایی زهر رنبور عسل

زهر مایعی است روشن ، تلخ مزه و دارای بوی مخصوصی است . PH  آن اسیدی و در مجاورت هوا به سرعت خشک می شود . وزن مخصوص (چگالی) آن 1313 / 1  می باشد . اولین محققی که در دنیا برای جمع آوری زهر اقدام نمود و دستگاهی را ساخت (Benton  . Dr  ) است که هنوز دستگاه او مورد استفاده قرار میگیرد . زهر زنبور عسل در مقابل حرارت و سرما مقاوم می باشد ، ولی در مقابل رطوبت مقاوم  نمی باشد . زهر زنبور عسل به طور کلی از دو ماده آلی عمده تشکیل شده که عبارتند از : آنزیم ها و پروتئین ها.

عمده ترین مواد تشکیل دهنده زهر زنبور عسل عبارتند از :

1 – آنزیم ها :

موانع ورود دیگر ترکیبات زهر را به بدن حیوان از بین می برد و یا نفوذپزیری آنها را نسبت به پروتئین ها و آمین های فعال زهر ، که عوامل ایجاد حساسیت در بدن می باشند افزایش می دهد . و از مهمترین آنزیم های زهر زنبور عسل شامل :

الف ) هیالورونیداز :

آنزیمی  است که پلیمرهای چسبناک اسید هیالورونیک را که از مواد زمینه ای بافتی است و خواص چسبندگی آن سلولها را بهم چسبانیده و در کنار هم نگه می دارد هیدرولیز می کند و در نتیجه نفوذ سایر اجزاء زهر به داخل بدن شخص آسان می شود . مقدار این آنزیم در زهر ملکه کمتر از کارگر هاست .

ب ) فسفولیپاز 2 A  :

این آنزیم باعث تخریب فسفولیپدهای غشلء سلول شده و آنها را به ملکول های شبه پاک کننده تغییر می دهد . پاک کننده ها نیز غشاء را تجزیه  و تخریب می نمایند .

فعالیت این آنزیم در مقابل ملتین افزایش می یابد . فسفولیپاز 2 A موجب همولیزه گلبول های قرمز و همچنین باعث فعال شدن ترمپو کیناز می گردد و بر روی آنزیم هائی که در دهیدراسیون متابولیک نقش دارند تاثیر منفی می گذارد .

2 – آمین های زهر :

الف ) هیستامین :

زهر زنبور عسل دارای مقداری هیستامین است که حداکثر تا 40 روزگی عمر زنبور مقدار آن افزایش می یابد . نقش هیستامین زهر ، افزایش نفوذپذیری بافتها نسبت به ترکیبات  مختلف زهر است در نتیجه هیستامین ، نفوذ زهر را به داخل بافت ها تسهیل می کند .

ب ) کاته کولامین ها :

مثل دوپامین و نور آدرنالین  نیز در زهر پیدا می شوند . مقادیر این مواد همانند هیستامین در زنبوران مسن کاهش می یابد . 3 – فرمونها :

زنبورهای عسل فرمون هائی ترشح می کنند که فعالیت آنها را کنترل می نماید . بیشتر این فرمون ها با پیام رسان های شیمیائی در زهر زنبور عسل ترشح می شوند . این فرمون ها هنگام نیش زدن پستانداران زمانی که زنبور  به طرف شکار حمله ور میشود و یا زمانی که زنبور در خطر است آزاد می گردند . مهمترین فرمونهائی که در زهر زنبور عسل وجود دارند عبارتند از :

ایزوپنتیل استات	2 میکرو گرم	N  بوتیل استات	1/0 میکروگرم
ایزوپنتانول	9/0 میکروگرم	N  هگزیل استات	2/0 میکرو گرم
N  اکتیل استات	1/0 میکروگرم	N نونانول	7/0 میکروگرم
N   اسیل استات	1/0 میکروگرم	بنزیل استات	1/0 میکروگرم
بنزیل الکل	2/0 میکروگرم	سیکوزن آول	5 میکروگرم

4 – پروتئین های زهر زنبور عسل :

الف ) ملتین Melittine :

کوچکترین پروتئین موجود در زهر است . ملتین باعث انحلال سلولهای حشرات می شود . بدین ترتیب که کیتین روی خارجی ترین لایه پوست حشرات را حل کرده تا اجزاء زهر به راحتی در بدن حشرات نفوذ کرده و جایگزین شود . ملتین دارای آثار سودمندی مثل مهارتولید سوپر اکسید توسط نوتروفیل ها و عهده دار اعمال ضد تورمی و ضد آرتریتی ( درد مفاصل ) است .

ملتین 50 % ماده خشک زهر را از نظر وزنی تشکیل می دهد و از 26 نوع اسید آمینه ساخته شده است . ملتین یک پلی پپتید قلیائی بسیار قوی است و تاثیر فوق العاده شدیدی دارد . باعث همولیز شدن گلبول های قرمز و در نتیجه موجب افزایش نفوذپذیری غشاء آنها می شود . همچنین باعث افزایش نفوذپزیری دیواره رگ های خونی می شود و در نهایت مسمومیت های موضعی را ایجاد می کند .

ب ) آپامین  Apamine  :

پروتئینی است که روی سیستم عصبی اثر می گذارد . این پروتئین از 18 نوع اسید آمینه درست شده است ولی هنوز نحوه عمل آن شخصی نیست ولی گفته می شود عکس العمل های با تاخیر در اثر این پروتئین است .

ج ) پپتید تجزیه کننده  Mast Cell  :

این پروتئین باعث عکس العمل مسمومیت و حساسیت در انسان میشود . این ماده از 22 اسید آمینه درست شده و 1/0 تا 2/0  وزن خشک زهر را تشکیل می دهد . این پروتئین به طور مستقیم و غیر مستقیم باعث آزاد شدن هیستامین از سلولهای  Mast Cell  می شود و به  علاوه نفوذپذیری غشاء سلولی را افزایش می دهد .

د ) مینامین  Minamine  :

حدود 3/0 وزن یا درصد ماده خشک زهر را تشکیل می دهد و نحوه اثر آن هنوز مشخص نیست .

هـ ) هیستامین Histamine  :

1/0 تا 5/1 درصد ماده خشک زهر را تشکیل می دهدد . این پروتئین در ایجاد عوارض بیماری و آلرژی در انسان اهمیت دارد .

و ) دوپامین Dipamine  :

اطلاعات زیادی از این پروتئین در دست نیست .

 ز ) سکاپین   Secapin  :

بر روی پستانداران اثر سمی بی نهایت کمی دارد و حداکثر مقدار آن در سم دو درصد است .

ح ) ترتیاپین   Tertiapin   :

برای پستانداران سمی نیست و فعالیت پیش سیناسپی دارد .

ط ) پروکامین ها  Procamines  :

در زهر به منظور دفع کردن جانداران به خصوص بند پایان و حشرات است . این پپتید یک ترکیب   C – Terminal   از هیستامین بوده و اثر سمی کمی روی پستانداران دارد .

نکته : زهر زنبور عسل و زهر مار از یک خانواده بوده و دارای ترکیبات شیمیائی بسیار نزدیک به یکدیگرند . کم بودن مقدار (دز) سم در هر نیش خوردگی باعث می گردد که شخص با خوردن یک یا دو  نیش نمیرد . ولی با وجود این در هر 100 نفر 1 الی 5 نفر حساسیت فوق العاده شدید در مقابل زهر زنبور عسل از خود نشان می دهند و گاهی حتی یک نیش باعث مرگ آنها می گردد . باید این نکته را هم در نظر داشته باشید تعداد افرادی که در سال بر اثر نیش زنبور می میرند  بیشتر از تعداد افرادی هستند که بر اثر نیش مار  می میرند . اما با ید این نکته را هم مد نظر داشته باشید که انسان به مرور زمان قادر به مسونید در برابر نیش این زنبور را دارد . بطوری که یک انسان عادی در مدت  10 دقیقه با خوردن 20 نیش زنبور عسل به احتمال قوی باعث مرگش می شود . ولی یک زنبور دار با سابقه چندین ساله در این کار و خوردن و نیش خوردگی های زیاد با خوردن 100 نیش در مدت کم ، زیاد دچار مشکل نگردد .  البته درد هنگام نیش خوردن برای انسان از بین نمی رود .

اجزاء مختلف زهر زنبور عسل :

ردیف	وزن ملکولی	درصد آنها در زهر	اجزاء	نوع ملکول
1	41000	3-1	هیالورونیداز	پروتئین
2	20000	12-10	فسفولیپاز 82	پروتئین
3	12000	50	ملتین	پروتئین
4	3000	2 – 5/0	سکابین	پروتئین
5	2500	2-1	پپتید MCD	پروتئین
6	2500	1/0	ترتیاپین	پروتئین
7	2000	3-1	آپامین	پروتئین
8	600	15-13	پپتیدهای کوچک	پروتئین
9	150	2-5/0	هیستامین	آمین فعال
10	150	1-2/0	دوپامین	آمین فعال
11	150	5/0 – 1/0	نور آردنالین	آمین فعال
12	150	5/0	الفا – آمینو بوتریک اسید	آمین فعال
13	150	2	گلوکز	قندها
14	700	5	لاکتوز	قندها
15	700	1	فروکتوز	اسید های آمینه چرب
16	200	8-4	فرمونها	ترکیبات فرار

عکس العمل  بدن انسان در برابر زهر زنبور عسل:

زهر زنبور عسل سالانه باعث مرگ و میر تعدادی از انسانها می شود در هر ده هزار نفر یک نفر حساسیت خیلی بالائی نسبت به نیش زنبور عسل (زهر ) دارند . و با اولین نیش می میرند . علت مرگ و میر حاصل از حساسیت در برابر زهر زنبور عسل بسیار زیاد است از جمله :

1 – مسدود شدن راه تنفسی .

2 – عکس العمل های حاد دستگاه گردش خون .

3 – عکس العملهای حاد دستگاه عصبی که باعث تشنج ، اغما و یا تتانوز ( مرگ ماهیچه ) می شود . به هر حال علائم حساسیت درانسان ها بسیار متفاوت است و افراد مختلف علائم مختلفی را نشان می دهند .

درجه بندی عکس العمل های انسان در برابر زهر زنبور عسل :

1 – حساسیت های جزئی  Minor Reaction Response  :

این حساسیت در اکثر افراد وجود دارد و علائم آن متورم شدن موضعی ناحیه نیش خورده است . 90 درصد افراد این حالت را دارند .

2 – عکس العمل های عمومی بدن : که همراه با خارش شدید در نقاط مختلف بدن مثل بینی ، گوش ، لب ها و غیره . این حالت نیز عمومیت دارد ولی به اندازه حالت اول نیست و میزان آن کمتر است . ( از خارش محل نیش خوردگی تا حد امکان خود داری کنید )

3 – حساسیت نوع دیگر به این صورت می باشد که یک نقطه از بدن نیش می خورد ولی تمام عضو مربوطه متورم می شود مثلاً نوک انگشت نیش می خورد ولی تمام دست متورم می شود .

4 – بی حسی  ، فلج ماهیچه و تورم بخشی زیادی از بدن .

5 – عکس العمل با تاخیر : وقتی شخصی نیش می خورد زود عکس العمل نشان نمی دهد ولی بعد از مدتی زهر روی سیستم عصبی اثر می گذارد و علائم خاصی را نشان می دهد . این نوع عکس العمل خطرناک است .

 6 – عکس العمل شدید و بحرانی  Anaphylactic response  :

در این نوع حساسیت طی مدت کوتاهی شخص عکس العمل نشان می دهد و از طریق انقباض شدید دستگاه تنفس و مسدود شدن دستگاه تنفسی و نهایتاً خفگی و همچنین اختلالات شدید دستگاه گردش خون و بعضی از مواقع با فلج سیستم عصبی همراه است . در این افراد ممکن است این حساسین موجب مرگ و میر شود . البته اگر سریعاً تحت درمان قرار گیرد مداوا شده ولی اگر با تاخیر مداوا شوند موجب مرگ آنها می شود . این مراحل عکس العملهای مختلفی دارد که شامل لکه هایی روی پوست ، بروز التهاب و قرمز شدن رنگ پوست و غیره می شود . ترکیبات با وزن ملکولی در زهر زنبور عسل مثل هیالور و نیداز و فسفولیپاز A2  قادر به ایجادر یک پاسخ قوی ایمنی هستند . این پروتئینها مسئول ازدیاد حساسیت در افراد گزیده شده هستند . سرم خون زنبورداران حاوی پادتن هائی است که قادر به خنثی کردن هیالورونیداز است و این عمل به دلیل اکتساب ایمنی زنبورداران در اثر گزشهای مداوم زنبور می باشد . طی مطالعاتی معلوم گردید که بزاق زنبورداران خاصیت پادزهری در برابر زهر زنبور عسل دارد . حساسیت افراد مختلف و یا دام های مختلف نسبت به نیش زنبور عسل متفاوت است . یک فرد عادی با خوردن 20 نیش در آن واحد می میرد . ولی افرادی که حساسیت خیلی بالائی دارند با خوردن یک نیش خواهند مرد در صورتی که زنبورداران به علت ایمنی اکتسابی که در طی مرور زمان بدت آورده اند می توانند بیش از 100 نیش از تحمل کنند . ایجاد حساسیت در افراد مختلف ممکن است به مرور زمان کاهش یابد ولی درد نیش هیچ گاه کم نمی شود . در زنبورداران بعد از نیش خوردن تا 20 ثانیه درد شدید کاهش می یابد و با گذشت یک دقیقه درد فقط احساس می شود و بعد از 5 دقیقه از نیش خوردن دیگر دردی احساس نمی شود ولی افراد حساس 24 تا 48 ساعت حالت تورم و درد احساس می گردد .  

اسب ، قاطر ، گاو و الاغ در مقابل نیش زنبور خیلی حساس هستند به طوری که با 6 نیش تلف می گردند .